Mistrz i uczeń: ideał vs rzeczywistość

Relacja „mistrz-uczeń” jest podstawą edukacji artystycznej. Z punktu widzenia psychologii jungowskiej (Carl Gustaw Jung, 1875–1961, szwajcarski psychoanalityk) i teorii archetypów, więź pomiędzy nauczycielem a podopiecznym jest manifestacją archetypu „rodzic-dziecko” w sferze publicznej. Kiedy wyobrażamy sobie tę relację, widzimy dwie postaci: dorosłego człowieka, który aktywnie przejmuje rolę przewodnika i opiekuna, oraz dziecko, które przewodnictwa i opieki potrzebuje z racji swojego młodego wieku.

Niektórzy psychologowie uważają, że archetyp relacji pomiędzy opiekunem a dzieckiem znajduje najlepsze odzwierciedlenie w biblijnej Księdze Wyjścia. Bóg może być w niej rozumiany jako rodzic, który przeprowadza dziecko przez kolejne etapy rozwoju. Adam, pierwsze dziecko Boga, symbolizuje etap niemowlęcy oraz stan szczęśliwej symbiozy z rodzicem. Bóg spełnia jego podstawowe potrzeby – daje mu pożywienie i ubiera go, a także potrzebę przyjaźni – darowuje mu towarzyszkę.

Symbioza Adama i Jahwe jest obrazem idealnej relacji rodzic-dziecko. Przedstawiona w niej postać opiekuna nie jest abstrakcyjna i daleka: Bóg jest przy Adamie zawsze obecny fizycznie. Co więcej, bierze pełną odpowiedzialność za bezpieczeństwo Adama. Ustala przejrzyste granice dobra i zła, a na nieposłuszeństwo reaguje z pełną miłości konsekwencją. W kolejnym etapie rozwoju swojego dziecka, tym razem symbolizowanym przez Abrahama, Bóg pozwala mu na wejście w proces indywidualizacji – stawania się odrębną, psychologicznie zintegrowaną istotą. Daje mu przestrzeń na wchodzenie w dysputę i wyrażanie niezależnej myśli. Ta większa wolność mieści się jednak nadal w granicach miłości i bezpieczeństwa: dyscyplina Boga jest jak pojemnik, którego ścianki pilnują drogocennej zawartości.

W jaki sposób biblijna wizja idealnego opiekuna i jego dziecka odnosi się do relacji „mistrz-uczeń” w edukacji muzycznej? Podobnie jak Jahwe, nauczyciel bierze odpowiedzialność za dziecko, które w czasie trwania lekcji jest od opiekuna zależne. Odpowiedzialność ta wyraża się w ustalonych jasno zasadach, których celem nie jest zaspokajanie życzeń opiekuna, ale dobro i rozwój ucznia. Nauczyciel więc jest wsłuchany w potrzeby podopiecznego i dostosowuje do nich swoje metody nauczania. Nie jest zdystansowany, ale dostępny fizycznie i emocjonalnie w sposób, który buduje u dziecka zaufanie i spokój. Kiedy uczeń wkracza w proces indywidualizacji, opiekun wita z ochotą jego potrzebę dyskusji, zadawania trudnych pytań i podawania w wątpliwość opinii nauczyciela. Na zaczepne „A czy pani wie, co to jest rubato?” mistrz nie odpowiada obruszeniem, ale cieszy się, że uczeń rozwija swoją wiedzę poza lekcjami i stawia nauczycielowi wyzwania.

A jak jest w praktyce?

Archetypy to wzorce zachowań lub osobowości, które nosimy w naszej podświadomości zbiorowej. Znajdujemy je w mitologii, pismach religijnych, baśniach i dziełach literackich. Są jak skondensowane przykłady ról społecznych, postaw moralnych lub emocji, przemyślane przez setki pokoleń i utrwalone w historiach, które wszyscy znamy i powielamy we własnym życiu.

Archetyp rodzica i dziecka przedstawiony w Księdze Wyjścia jest ideałem, z którego mogą czerpać matki i ojcowie, dziadkowie i babcie, mentorzy, nauczyciele i trenerzy. Słowem, wszyscy, którzy znajdują się w roli przewodnika i opiekuna dla niedoświadczonego, niewinnego dziecka. W rzeczywistości muzycznej edukacji jednak relacja nauczyciela z uczniem często odbiega od idealnego archetypu. Pedagodzy tracą cierpliwość, gdy dziecko myli się po raz kolejny w tym samym takcie; obrażają się, gdy chce chodzić na lekcje do kogoś innego; komentują złośliwie wygląd ucznia kilka minut przed jego wejściem na scenę. Takie zachowania mogą zniechęcić młodego muzyka do dalszej nauki lub, co gorsza, utrwalić w jego umyśle nieprawdziwe przekonania, na przykład: „Nigdy nie powinienem się mylić” lub „Jeśli się pomylę, to znaczy, że nie jestem wystarczająco dobry” lub „Jestem mojej pani od fortepianu winien wdzięczność. Nie powinienem chcieć uczyć się od kogoś innego.”

Dlaczego tak łatwo jest o zniekształcenie bezpiecznej, pełnej zaufania relacji z Księgi Rodzaju? Najczęstszą przyczyną jest to, że ludzcy rodzice i nauczyciele, choć dorośli według metryki, są wewnętrznie nadal dziećmi. Ich psychologia jest uwięziona w momentach, gdy sami, jako dzieci, zostali potraktowani niesprawiedliwie, bez miłości lub zaufania. W sytuacjach, gdy mają przyjąć rolę dojrzałego, pewnego siebie, spełnionego i hojnego przewodnika, nie są gotowi – bo wewnętrznie sami nadal takiego przewodnika szukają.

Co dalej?

Siedmioletni chłopiec niedawno zaczął naukę gry na fortepianie. Na początku lekcji, szczęśliwy, podzielił się ze swoim nauczycielem informacją: „W tym tygodniu mama pomagała mi ćwiczyć!”. Pan od fortepianu odpowiedział z żalem: „W takim razie może nie jestem ci już potrzebny?”. Chłopiec zamilkł zdezorientowany.

Każdy z nas popełnia błędy. Nikt nie jest w rolach, które odgrywa w sferze publicznej i prywatnej, perfekcyjny. Nie powinno nas to dziwić; zostaliśmy przecież ulepieni z gliny i prochu, a nie ze szlachetnego kruszcu. Dobra wiadomość jednak jest taka, że glinę da się łatwo modelować.

Nauczyciele muzyki mogą obserwować swoje zachowania i poprzez wytrwałą pracę stawać się choć trochę bardziej podobni do archetypicznego wzorca mądrego przewodnika. Poświęcając uwagę własnemu wnętrzu, zminimalizują ryzyko sytuacji, w której rany ich serca mają negatywny wpływ na relacje z uczniami. Rodzice zaś mogą uważnie przysłuchiwać się rozmowom dziecka z nauczycielem i ingerować, gdy krzywdzące słowa padają w stronę ich latorośli.

„O wiele ważniejszy jest nauczyciel muzyki w małym miasteczku niż dyrektor opery w stolicy. Bo kiepski dyrektor popełni błąd raz i zostanie zastąpiony przez innego; a kiepski nauczyciel w małym miasteczku będzie przez trzydzieści lat zabijał miłość do muzyki u dzieci z trzydziestu roczników”. Zoltan Kodály

Martyna Włodarczyk

Źródła:

Steven A. Rogers, „The Parent–Child Relationship as an Archetype for the Relationship Between God and Humanity in Genesis,” Pastoral Psychology, 50/5, (Human Sciences Press: 2002).
“The Challenges of Communication,” The School of Life, https://www.theschooloflife.com/thebookoflife/the-challenges-of-communication/
“Indywiduacja,” Polski Portal Psychologii Analitycznej C.G.Junga, http://www.jungpoland.org/pl/slownik-jungowski/indywiduacja.html