Tajemnice twórczości Stanisława Moniuszki

Stanisław Moniuszko często nazywany jest ojcem polskiej opery narodowej. I choć kompozytor zalicza się do grona najlepiej poznanych postaci w historii polskiej muzyki, badacze twórczości Moniuszki wciąż odkrywają nowe utwory jego autorstwa. Co więcej, nawet doskonale znane dzieła genialnego artysty skrywają wielkie tajemnice.

Niezwykłe odkrycie

Jeden z najwybitniejszych znawców twórczości Moniuszki – dr Grzegorz Zieziula z Instytutu Sztuki Polskiej Akademii Nauk – dokonał w 2013 r. niezwykłego odkrycia. W trakcie przeglądania archiwów Warszawskiego Towarzystwa Muzycznego badacz natknął się na rękopis wyciągu fortepianowego, którego autorem ponad wszelką wątpliwość był Stanisław Moniuszko. Zaintrygowany naukowiec podjął się przeprowadzenia badań, co poskutkowało wyciągnięciem niesamowitych wniosków. Okazało się, że Moniuszko blisko 180 lat wcześniej stworzył operę komiczną pod tytułem Die Schweizerhütte (polski tytuł Szwajcarska chata), o której napisaniu nikt nie wiedział.

Zdaniem Zieziuli odpowiedzialność za to niedopatrzenie ponosi muzykolog Henryk Opieński żyjący w latach 1870-1942. Opieński miał uznać Die Schweizerhütte nie za autonomiczne dzieło Moniuszki, lecz za nieudaną autorską przeróbkę innego utworu kompozytora – operetki Bettly pochodzącej z 1852 roku.

Prawda o nieznanej operze

W rzeczywistości Die Schweizerhütte powstała znacznie wcześniej – w 1837 roku, w trakcie berlińskich studiów osiemnastoletniego wówczas kompozytora. Moniuszko postanowił skomponować muzykę do tekstu niemieckiej operetki Mary, Max und Michel, autorstwa Carla Bluma. Co ciekawe utwór Bluma stanowił przeróbkę francuskiej opery komicznej Le Chalet Adolphe’a Adama, a ta z kolei była adaptacją singspielu Jerry und Bätely samego Johanna Wolfganga Goethego. Moniuszko przy opracowaniu swojej wersji Mary, Max und Michel zmienił w niewielkim stopniu tekst Bluma, a także tytuł dzieła.

Premiera po 180 latach

Niezwykłe odkrycie Grzegorza Zieziuli spotkało się z entuzjastyczną reakcją polskiego środowiska muzycznego. Najpierw, na podstawie odnalezionego rękopisu wyciągu fortepianowego, Maciej Prochaska, przeprowadził instrumentację i rekonstrukcję Die Schweizerhütte. Następnie opera została wzięta na warsztat przez reżysera Roberto Skolmowskiego oraz dyrygenta Stanisława Rybarczyka. Wymienione działania zaowocowały premierą Die Schweizerhütte w Warszawskiej Operze Kameralnej w 2018 roku, ponad 180 lat po zakończeniu prac Moniuszki nad utworem.

Moniuszko zawłaszczony

Przy okazji premiery Szwajcarskiej chaty Roberto Skolmowski udzielił wywiadu Dziennikowi Teatralnemu. Jeden z najciekawszych wątków rozmowy stanowią rozważania reżysera na temat prawdziwej natury dzieł Stanisława Moniuszki. Skolmowski przed wystawieniem Die Schweizerhütte wielokrotnie reżyserował inne przedstawienia wielkiego kompozytora, nie mogąc oprzeć się wrażeniu, że jego obecność w polskiej kulturze jest oparta na fałszywych fundamentach. Zaintrygowany reżyser spędził mnóstwo czasu w archiwach Warszawskiego Towarzystwa Muzycznego, który poświęcił na lekturę rękopisów Moniuszki. Oględziny pozwoliły mu sformułować wniosek, że twórczość artysty została zawłaszczona przez komunistyczne środowisko muzyczne. Badacze, którzy pracowali z dziełami Moniuszki w czasach PRL, chcieli wykreować wizerunek kompozytora jako praojca komunistycznej Polski, który jako pierwszy pisał o ludzie pracującym i przedstawiał obraz pognębionego kraju.

O tym jak bardzo XIX-wieczny kompozytor został wmieszany w politykę powojennej Polski świadczy Halka, jedno z jego najsłynniejszych i wydawać by się mogło, że najlepiej poznanych dzieł. W czasach komunizmu Kazimierz Sikorski – kompozytor i członek Frontu Jedności Narodu – zmienił instrumentację Halki, upodabniając ją do opery rosyjskiej. We wstępie do swojego opracowania Sikorski napisał, że zmiany zostały przeprowadzone w celu nadania dziełu poważniejszego charakteru. Prawdziwą – autorską – specyfikę Halki poznaliśmy dzięki dyrygentowi Łukaszowi Borowiczowi, który wraz z kilkoma muzykologami zrekonstruował jej fragmenty na podstawie oryginalnych rękopisów Moniuszki. Okazało się, że choć Sikorski nie ingerował zbytnio w melodię z Halki, to jednak zupełnie zmienił charakter utworu. Przykładami innych dzieł Moniuszki, poddanych przeróbkom zmieniającym ich wydźwięk, są operetki Nowy Don Kiszot czyli sto szaleństw oraz Karmaniol, czyli Francuzi lubią żartować. Ich oryginalne wersje, przygotowane dzięki wysiłkom współczesnych polskich kompozytorów i muzykologów, okazują się niezwykle zabawnymi komediami.

Stanisław Moniuszko jest artystą, którego życie możemy poznać dzięki unikalnym materiałom opublikowanym w zbiorach Polskiej Biblioteki Muzycznej. Wśród materiałów znajdują się m.in. portrety kompozytora, pisane przez niego listy czy artykuły prasowe poświęcone jego twórczości. Zbiory PBM gromadzą również rękopisy, partytury i uwertury dzieł Moniuszki, np. uwerturę przywołanej opery Nowy Don Kiszot czyli sto szaleństw. Dostęp do materiałów jest całkowicie bezpłatny i przysługuje wszystkim zalogowanym użytkownikom. Aby stać się użytkownikiem PBM, wystarczy rejestracja w portalu.

Moniuszko a światowa kariera

Wywiad z Roberto Skolmowskim dla Dziennika Teatralnego rzuca również nowe światło na przyczyny niezrobienia przez Moniuszkę światowej kariery. W środowisku muzycznym przez wiele lat pokutowała teza o słabym wykształceniu kompozytorskim artysty. Skolmowski, owszem, zwraca uwagę na braki Moniuszki w technice kontrapunktu, lecz przede wszystkim docenia jego olbrzymi talent. Co ciekawe, punkt odniesienia do rozważań o możliwościach ojca polskiej opery narodowej stanowi dla Skolmowskiego Die Schweizerhütte. Zdaniem reżysera dzieło to nosi znamiona geniuszu Mozarta i Rossiniego, co zawdzięcza choćby strukturze orkiestry, którą Moniuszko wykorzystał w sposób iście nowatorski.

Co zatem stanęło na przeszkodzie w osiągnięciu przez kompozytora światowej sławy? Niestety smutna rzeczywistość ówczesnej Polski, do której artysta wrócił ze studiów w Berlinie. Tworząc utwory dla orkiestr w Wilnie czy Mińsku, Moniuszko musiał mierzyć siły na zamiary, co było związane z niepełnym składem orkiestr oraz słabym wykształceniem występujących w nich muzyków.

Moniuszko w Encyklopedii Polskiego Wydawnictwa Muzycznego

Na stronach portalu Polska Biblioteka Muzyczna prowadzonego przez Polskie Wydawnictwo Muzyczne już niebawem będzie można dowiedzieć się więcej na temat życia i twórczości Stanisława Moniuszki. 3 kwietnia 2023 roku ruszył bowiem olbrzymi projekt – Encyklopedia Muzyczna PWM online, który został bezpłatnie udostępniony w ramach Polskiej Biblioteki Muzycznej. Encyklopedia Muzyczna PWM online to największe w historii Polski przedsięwzięcie naukowo-badawcze rodzimego środowiska muzycznego. Dzięki uruchomieniu platformy, zalogowani użytkownicy Biblioteki otrzymają dostęp do 3500 haseł, które do tej pory można było przeczytać jedynie w drukowanych tomach Encyklopedii. Co więcej, warto zaznaczyć, że platforma ta będzie dalej rozwijana w przyszłości, oferując swoim użytkownikom jeszcze większe możliwości.