„Ściana światła” Antoniego Starczewskiego – próba rekonstrukcji | Muzeum Sztuki w Łodzi

W 1966 roku Antoni Starczewski po raz pierwszy przyjął w swojej pracowni nowo mianowanego dyrektora Muzeum Sztuki w Łodzi, Ryszarda Stanisławskiego. Dyrektor zdecydował się wówczas na zakup do kolekcji dwóch prac – Kompozycji na dwie ręce (1959) oraz Układu prasowego rytmicznego (1960). Również w roku 1966, wspólnie z architektem Witoldem Milo, Starczewski stworzył projekt dwóch kolejnych ściennych płaskorzeźb – tym razem z myślą o konkretnej przestrzeni – Teatru im. Stefana Jaracza.  Jedną z nich była Ściana światła.

Antoni Starczewski zajmował się malarstwem, tkaniną, grafiką, ceramiką i płaskorzeźbą. Już w 1951 roku podjął pracę jako plastyk-projektant w przemyśle lekkim w Fabryce Fajansów i Porcelany we Włocławku. Od tego czasu ceramika, począwszy od drobnej rzeźby, talerzy, wazonów po płaskorzeźby i obiekty (słynne Stoły z kartoflami, a potem też z bułkami, angielkami, marchewkami i jabłkami) była stale obecna w jego twórczości. Do najbardziej znanych i stworzonych przez niego ścian dekoracyjnych należą: płaskorzeźba do holu Biblioteki Uniwersytetu Łódzkiego (istniejąca) i dwie kompozycje dla Teatru Jaracza (dziś nieistniejące na miejscu).

Ściana światła wykonana ze specjalnie przygotowanych ceramicznych kinkietów została oficjalnie zaprezentowana publiczności 27 stycznia 1970 roku we foyer przebudowanego Teatru im. Stefana Jaracza. Proces jej przygotowania był dość żmudny i rozciągnięty w czasie. Począwszy od projektowania samego układu ściany z architektem, przez intensywną pracę we Włocławku, gdzie artysta poświęcił mnóstwo czasu na poszukiwanie najlepszego szkliwienia dla fajansowych kinkietów, a wcześniej na ich konstruowanie, aż po niezwykle absorbujący montaż instalacji na miejscu, w Teatrze Jaracza, przy którym pomagali mu między innymi jego studenci, m.in. Mariusz Kowalski.

Ściana światła, którą od 20 grudnia 2023 roku można oglądać tym razem we foyer Muzeum Sztuki w Łodzi (ms1), stanowi próbę rekonstrukcji pierwszej odsłony pracy Antoniego Starczewskiego. Muzeum pozyskało tę kompozycję do zbiorów interwencyjnie w roku 2003, kiedy to Teatr Jaracza był modernizowany. Podczas jej skuwania ze ścian nie została ona ani detalicznie zinwentaryzowana, ani poddana należytej konserwacji, a w konsekwencji nie poddano jej należytym badaniom. Przechowywana w piętnastu skrzyniach czekała aż dwadzieścia lat na ponowne odkrycie i wydobycie na światło dzienne ze zbiorów Muzeum. Z uwagi na kruchość materiału wiele jej elementów już w czasie pierwszego demontażu uległo zniszczeniu lub zostało naruszonych. Z drugiej strony pozostawione przez artystę szkice mają charakter mocno roboczy i czasem mało konkretny, tak że „odszyfrowanie” po latach jego intencji stało się utrudnione.

Kompozycja Ściany światła opiera się na zastosowaniu powtarzalnych modułów, które ułożone są w kolumny odpowiadające kolejnym literom alfabetu. Każdą z liter charakteryzuje inny układ kropek i kresek, powtarzanych w każdym elemencie danej kolumny. Osiem pierwszych kolumn to litery A – H, które artysta określił jako „część statyczną”. Kolejne dziewięć kolumn, litery I – R, to „część fakturowa”, a ostatnie litery S – Z to „część dynamiczna”. W pierwotnej ścianie, o powierzchni aż 40 m2, w każdej z kolumn znajdowało się 56 pojedynczych prostopadłościennych ceramicznych „cegiełek” z otworami, tzw. kinkietów. Niestety stan zachowanej ceramiki nie pozwolił na odtworzenie ich wszystkich. Jednak póki szereg kinkietów odpowiadających literom zostaje zachowany, zmniejszenie wysokości ściany nie wpływa na odbiór intencji artysty. W Teatrze Jaracza każda z kolumn była ponadto zakończona trójkątną formą. Po skuciu ściany zachowało się ich jedynie dwanaście, co uniemożliwiło ich umieszczenie w rekonstrukcji. Integralną część kompozycji stanowi oświetlenie, zamontowane wewnątrz poszczególnych cegiełek w celu uzyskania wyrafinowanych refleksów świetlnych.

Narracyjny i rytmiczny charakter budowanych struktur, jak w soczewce skupiający się w tej instalacji, determinował artystyczny idiom Starczewskiego, który „poszukując uniwersalnych zasad w sztuce, niespodziewanie łączył systemowo-porządkowy charakter prac z kreatywnymi wartościami i emocjonalną różnorodnością”.

Tekst: Natalia Słaboń, Paulina Kurc-Maj

---

Muzeum Sztuki w Łodzi kieruje podziękowania w stronę Grzegorza Musiała, byłego pracownika Muzeum, współtwórcy Galerii 86, znawcy twórczości Antoniego Starczewskiego. Jego pomoc i materiały okazały się bezcenne w procesie rekonstrukcji Ściany światła.

***

Antoni Starczewski (1929–2000) – urodził się i zmarł w Łodzi. Rzeźbiarz, malarz, twórca grafiki i ceramiki. Syn Aliny z Aniołowiczów, nauczycielki dzieci głuchoniemych i Franciszka, nauczyciela. Absolwent szkoły im. Żeromskiego w Łodzi. Podczas wojny współpracował z AK, aresztowany przez Niemców. W 1946 podjął studia w łódzkiej Państwowej Wyższej Szkole Sztuk Plastycznych, wspólnie z m.in. Stanisławem Fijałkowskim, pod kierunkiem Władysława Strzemińskiego. Studiował malarstwo, grafikę, ceramikę i rzeźbę na wydziale architektury wnętrz. Dyplom otrzymał w 1951 roku. Od połowy lat 50. XX wieku pracował w macierzystej uczelni jako pedagog. Stopień profesora nadzwyczajnego uzyskał w 1982. W swojej twórczości wykorzystywał różne formy przekazu, posługując się np. splotem tkackim, pismem, formami ceramicznymi, dźwiękiem. Od 1963 roku rozpoczął stosować w swoich pracach charakterystyczny dla siebie system złożony z elementów zwielokrotniających kształt, naśladując w ten sposób rytmiczną różnorodność form występującą w naturze. Interesował się zagadnieniem modułu, alfabetu. Był artystą często nagradzanym, odnoszącym liczne sukcesy w międzynarodowych konkursach, zdobył m.in. złoty medal na XXIV Concorso Internazionale della Ceramica w Faenzy (1966), złoty medal na III Biennale Internazionale della Grafica we Florencji (1972) czy II nagrodę na VI Międzynarodowym Biennale Grafiki w Krakowie (1976). W kolekcji Muzeum Sztuki w Łodzi znajduje się blisko sześćdziesiąt grafik, płaskorzeźb, obiektów, rysunków i obrazów artysty.

Maciej Cholewiński

Muzeum Sztuki w Łodzi

Więckowskiego 36

90-734 Łódź

msl.org.pl

dyrektor: Andrzej Biernacki

Ściana światła Antoniego Starczewskiego

od 20.12.2023

Muzeum Sztuki | ms1

Gdańska 43, Łódź

opracowanie rekonstrukcji: Natalia Słaboń, Paulina Kurc-Maj

koordynacja komunikacji i druków towarzyszących: Kamila Ignaczak, Kinga Świtoniak, Angelina Wieliczko-Skinder, Dorota Wituła

konserwacja prac: Anita Andrzejczak, Naoko Kamoji, Małgorzata Kowalska, Tatiana Matwij

montaż wystawy: Krzysztof Francek, Łukasz Janicki, Marek Kubacki, Adam Maj, Mariusz Maj, Dariusz Mikołajczyk, Ireneusz Szymarek, Maciej Więcławski