Przed rozkwitem literatury – o korzeniach europejskiego pisarstwa
Może się dziś wydawać, że twórczość George’a Byrona, Alfreda Tennysona czy Aleksandra Dumasa należy do zamierzchłej przeszłości. W rzeczywistości jednak wszyscy ci autorzy stworzyli swe dzieła w dziewiętnastym stuleciu, czyli niespełna dwa wieki temu. W skali historii literatury to naprawdę niewiele.
Wystarczy przypomnieć, że pismo zostało wynalezione na terenie dawnej Mezopotamii około sześciu tysięcy lat temu, Iliadę i Odyseję spisano prawdopodobnie w VIII wieku przed naszą erą, zaś Eneida, poemat epicki autorstwa Wergiliusza (właśc. Publiusza Wergiliusza Maro), powstała w pierwszym wieku przed naszą erą, a więc ponad dwa tysiące lat temu. Uświadomienie sobie, jak odległe są początki literatury w Europie, pozwoli zrozumieć, że współczesne gatunki literackie są podobne ludziom i drzewom – mają swe korzenie, które, choć ukryte, wpływają na to, czym są obecnie.
Grunt to podłoże
Literatura europejska stanowi część dorobku kultury europejskiej, rozumianej wg definicji Słownika języka polskiego PWN jako, „całokształt materialnego i duchowego dorobku ludzkości gromadzony, utrwalany i wzbogacany w ciągu jej dziejów, przekazywany z pokolenia na pokolenie”. Mimo iż termin „literatura” obejmuje wszystkie znaczące twory zbudowane ze słów, zwykliśmy zawężać to pojęcie do tzw. literatury pięknej, tekstów artystycznych zachowanych w formie pisanej, czyli utrwalonych za pomocą znaków graficznych. Literatura Europy wyrosła na gruncie kultury antycznej i tradycji judeochrześcijańskiej. Stanowiły one podłoże, które po wielu wiekach umożliwiło powstanie Sonetów Francesco Petrarki, Boskiej komedii Dantego Alighieri, Dekameronu Giovanniego Boccaccia czy Księcia Niccolo Machiavellego.
Słowo i melodia
Literatura i muzyka to współcześnie dwie gałęzie twórczości artystycznej, jednak nie zawsze tak było. Niegdyś ich związek był dużo bliższy i… bardziej namiętny. W starożytnej Grecji aojdowie (wędrowni śpiewacy) przy wtórze muzyki wykonywali ułożone przez siebie pieśni epickie. Tworzona przez nich poezja miała więc charakter meliczny, czyli była przeznaczona do śpiewania lub recytowania z akompaniamentem instrumentu. W starożytnej Grecji instrumentem tym była najczęściej forminga (odmiana kitary), rodzaj liry stanowiącej według starogreckich wierzeń atrybut Apolla i symbolizującej umiar, piękno oraz harmonię.
Homer w sosie własnym
Najsłynniejszym, chociaż i najbardziej tajemniczym z aojdów był Homer, legendarny ślepy śpiewak, który stworzył dwa najstarsze spisane greckie eposy Iliadę i Odyseję. Mimo iż niewiele jest osób, które nie słyszały opowieści o przygodach przebiegłego Odyseusza, dzielnego Achillesa czy nieskazitelnego Hektora, o autorze dzieł traktujących o ich perypetiach wciąż wiemy bardzo niewiele. Jak pisał John Myres: „żadne zdanie dotyczące Homera nie jest bezsporne”. Niektórzy badacze literatury posuwają się nawet do twierdzenia, że tzw. dzieła Homera to w istocie efekt pracy licznych i żyjących na przestrzeni wielu wieków aojdów, którzy spisywali oraz niejednokrotnie przerabiali teksty funkcjonujące uprzednio w tradycji ustnej (świadczyć ma o tym fakt, iż niektóre partie Iliady i Odysei wydają się znacznie starsze od pozostałych). Dużo powszechniejsze jest jednak przekonanie, że Homer żył i tworzył w VIII wieku przed naszą erą. Urodził się w Smyrnie lub na wyspie Chios w Jonii, choć o miano kolebki życia ociemniałego pieśniarza (ponoć chłopców przeznaczonych do roli aojdy pozbawiano wzroku celowo, wierząc, że pomoże to rozwinąć ich pamięć) ubiega się też siedem innych greckich miast. Jak było w rzeczywistości? Być może nigdy nie odkryjemy prawdy na ten temat. W końcu zgodnie z funkcjonującym w środowisku historyków literatury paradoksem: „nie jesteśmy pewni czy Homer istniał, lecz z całą pewnością był on ślepy” (w niektórych dialektach greckich imię „Homer” oznacza właśnie ślepca).
Epickie poematy, a także utwory dramatyczne oraz wiersze greckich i rzymskich poetów na wiele wieków ukształtowały wzorce literackie powielane i przekształcane przez późniejszych artystów. Szczególnie chętnie z tradycji antycznej czerpano w tak zwanych „epokach apollińskich”, w których dominowała wiara w rozum, postęp, naukowe poznanie, harmonijne piękno i doskonałość formy. Były to: odrodzenie (renesans), oświecenie, pozytywizm i dwudziestolecie międzywojenne. Spuścizna antyku stanowiła i po dziś dzień stanowi źródło inspiracji pisarzy i artystów. Utwory m.in.: Ajschylosa, Sofoklesa, Eurypidesa, Anakreonta, Ezopa, Safony, Wergiliusza, Owidiusza czy Horacego są nadal czytane i doceniane za to, iż traktują o uniwersalnym i ponadczasowym zagadnieniu, jakie stanowi nasze człowieczeństwo.
Tradycja biblijna
Drugim korzeniem literatury europejskiej jest niewątpliwie tradycja biblijna. Odcisnęła ona swoje piętno nie tylko na literaturze religijnej, ale i na wszystkich dziedzinach myśli ludzkiej: od filozofii, przez malarstwo, muzykę i literaturę, aż po architekturę i astronomię (dopiero w 1543 roku ukazało się wszak O obrotach ciał niebieskich Mikołaja Kopernika, dzieło podważające przekonanie, że Ziemia stanowi centrum wszechświata i zastępujące ów pogląd teorią heliocentryczną). Wyrażenia, takie jak „wdowi grosz”, „dobry Samarytanin”, „syn marnotrawny” czy „judaszowe srebrniki”, stały się funkcjonującymi w obiegu społecznym metaforami pewnych typów ludzi oraz przyjmowanych przez nich postaw. Biblia (od stgr. Biblion – zwój papirusu, księga), stanowiąca zbiór ksiąg uznawanych w tradycji judaistycznej i chrześcijańskiej za natchnione, czyli współtworzone przez istotę boską, to monumentalny zabytek literacki. Nie wszyscy zdają sobie sprawę, iż najstarsze fragmenty Biblii, takie jak Pieśń Miriam oraz Pieśń Debory, pochodzą odpowiednio z XIII i XII w. p.n.e., zaś najpóźniejsza Apokalipsa według św. Jana została spisana około 95 r. po narodzeniu Chrystusa. Kanon biblijny, czyli liczba natchnionych ksiąg Biblii, obejmuje 24 księgi Starego Testamentu w judaizmie, 73 księgi w katolicyzmie oraz 66 w protestantyzmie (księgi, które znalazły się poza kanonem, nazywane są apokryfami). Jeśli dodać do tego trzy języki biblijne: aramejski, hebrajski i grecki, dziesiątki autorów oraz mnogość gatunków literackich, m.in. przypowieści, hymny, lamentacje, psalmy, pieśni, listy i kazania, trudno dziwić się, że Biblia nazywana bywa „księgą nad księgami”, a jej kulturotwórcze znaczenie doceniane jest nie tylko przez chrześcijan i żydów, lecz i ateistów oraz przedstawicieli innych wyznań.
Bez korzeni nie urośniesz!
Jak wykazuje powyższa, z konieczności bardzo skrótowa i pobieżna próba odszukania źródeł literatury europejskiej, antyk i Biblia to dwa jej wielkie filary, będące dziedzictwem przejętym przez pisarzy tworzących w wiekach późniejszych. Wyznaczają one pewien kod kulturowy, bez którego znajomości odbiorca nie jest w stanie odkryć ani w pełni docenić bogactwa sensów wyrastających z sieci nawiązań i cytatów. Świadomość tego literackiego DNA pisarstwa europejskiego czyni nas wszystkich sukcesorami wielkiego dorobku literatury europejskiej. Dobrze pamiętać o jej korzeniach. W końcu, jak zauważał Tomasz Kosiński w Bogach Słowian: „drzewo bez korzeni to tylko drewno”.
