Między Puccinim a Schoenbergiem [„Odległy dźwięk" Schrekera w Operze Narodowej w Pradze]

W okresie międzywojennym Franz Schreker był jednym z najpopularniejszych kompozytorów. Jego opery były bardzo często wykonywane w Niemczech, Austrii, ale także np. w Szwecji, Rosji oraz Czechach.

Wraz z nasilającym się antysemityzmem Schrecker był coraz bardziej izolowany, aż wreszcie po dojściu nazistów do władzy jego utwory zaprzestano wykonywać, a on sam stracił pracę i wkrótce zmarł na zawał serca. Po wojnie jego muzyka popadła w zapomnienie i dopiero w ostatnich latach Schreker doczekał się powrotu swoich kompozycji do oper i sal koncertowych.

W 1920 r. w Pradze odbyła się czeska premiera „Der Ferne Klang” („Odległy dźwięk”). Wtedy dzieło to przygotował muzycznie kolega Schrekera Alexander Zemlinsky. Przez kolejne piętnaście lat opera ta doczekała się wielu europejskich inscenizacji, aby później zostać zapomnianą. Dziś, po ponad stu latach, „Der Ferne Klang” powraca na deski Opery Narodowej w Pradze. Nową inscenizację od strony muzycznej przygotował Karl-Heinz Steffens, natomiast za stronę sceniczną odpowiada Timofey Kulyabin. Libretto napisał sam kompozytor. Jak przystało na tamte czasy, są tutaj odniesienia do psychoanalizy, ale też refleksja nad twórczością i miłością. Wyparte pragnienia, wysublimowana perwersja, która jednak nie może się w żaden sposób zrealizować, to motywy przewodnie tego dzieła. W swojej interpretacji Timofey Kulyabin wprawdzie przenosi akcję w bliższe nam czasy, ale jest wierny duchowi opery i podchodzi do niej od strony psychologicznej. Jest to opowieść o toksycznym związku Grety i Fritza, lecz także o poszukiwaniu spełnienia w twórczości. Fritz pragnie stworzyć oryginalne dzieło, ale nie jest w stanie. Greta natomiast pisze muzykę naturalnie, być może jest to efekt jej traumatycznych doznań. Ich związek się rozpada, gdyż Fritz staje się obsesyjny na punkcie swojej twórczości. Ostatecznie kradnie nieukończone dzieło Grety, która na powraca do niego na krótko, ale tylko po to, by dokończyć swoją kompozycję i mu ją pozostawić. Kulyabin na kanwie historii Schrekera stworzył interesującą opowieść o kobiecym geniuszu i sile przetrwania, wbrew wszystkiemu. Jego produkcja ma wyraźnie feministyczny oddźwięk, ale zarazem jest uniwersalną historią o pokonywaniu traumy.

Utwór Schrekera ma modernistyczne brzmienie, ale jest to niejako powłoka. W głębi jest to muzyka przywołująca najlepsze tradycje romantyzmu. Kompozytor stworzył unikatowy język muzyczny, który oscyluje gdzieś między Puccinim a Schoenbergiem. Jego orkiestracja jest bardzo bogata, gęsta i pełna barw, czasem zaskakuje oryginalną sonorycznością, ale zarazem długie łuki melodyczne przywołują operową tradycję. Karl-Heinz Steffens dyrygował dość wolno, dając wybrzmieć muzyce, ale często wydawało się, że nie miał on spójnej wizji tego dzieła. Jednak muzyka Schrekera sama się broni. Główne role wspaniale wykonali Svetlana Aksenova oraz Aleš Briscein. Aksenova imponowała naturalnym sopranem o pełnej, lśniącej barwie, natomiast niejako w kontraście do niej Briscein wyróżniał się mocnym i dramatycznym głosem.

Praska produkcja „Der Ferne Klang” udowadnia, że dzieło to nie jest ciekawostką historyczną, ale wysokiej klasy operą, która ma szansę zagościć na dłużej w repertuarze tego teatru oraz miejmy nadzieję, że i innych. Produkcja ta jest częścią projektu „Musica non grata”, w ramach którego prezentowane są dzieła twórców, których kariery przerwał nazizm. Projekt ten prezentuje ważną, a często zapomnianą spuściznę kultury środkowoeuropejskiej okresu międzywojennego.