Lalka w teatrze: Od Ozyrysa do Pulcinelli

Gdzie pracujesz? W teatrze lalek. Żartujesz chyba, dorosły a bawi się laleczkami... Może zająłbyś się jakąś poważną pracą w końcu.
 

Chyba większość z nas, słysząc hasło „teatr lalek”, kojarzy go z dziećmi. Z bajeczką opowiadaną za pomocą kolorowych lalek. Niektórzy, by uspokoić płaczące dziecko, brali jakąś zabawkę, będącą pod ręką, lub zakładali skarpetkę na dłoń (czasem zabawkę-pacynkę) i modulując głos, poruszali przedmiotami. Tak. Teatr lalek bywa dla milusińskich. Tak samo jak książki, filmy, pisma czy piosenki. Jest także miejscem, w którym o ważkich sprawach mówi się za pomocą przedmiotów: lalek, masek. Nie są one imitacją człowieka zastępującą aktorów. Są istotami rządzącymi się własnymi prawami. Tworzą uniwersalne wartości lub symbolizują ludzkie cechy. 

Są postaciami scenicznymi, głównymi aktorami lub partnerami aktora i dzięki temu, że są przedmiotami, wyrażają myśli, idee za pomocą metafory. Mieszają rzeczywistość z nierealnością, zwyczajną codzienność z cudownością. Najprostszy przykład: jedynie lalka potrafi się przemieszczać, lewitując, zostać rozczłonkowaną i grać tylko głową lub kończyną, po czym scalić się w jedno i nadal być sprawnym aktorem. 

Symbol, metafora, bóstwo

Posiadający wyobraźnię człowiek od początku swego istnienia obdarzał życiem najróżniejsze przedmioty. Używał ich do tworzenia metafor, symboli wyrażających jego zależność od niewytłumaczalnych wówczas, nadprzyrodzonych sił. Rzeźbione postacie zwierząt miały zapewniać udane polowania czy urodzaj, chronić przed drapieżnikami lub chorobami. Odstraszać najeźdźców albo szkodniki (nawet obecnie, na polach i w sadach można spotkać kukłę: stracha na wróble). Fantastyczne istoty pół ludzkie, pół zwierzęce odzwierciedlały wyobrażenia bogów, bóstw otaczających swoją opieką i łaskawością wszystkie aspekty ludzkiego życia. Fallusy i postacie kobiet o przesadnie obfitych piersiach i rozłożystych biodrach miały zapewnić płodność, a tym samym przetrwanie i rozwój danej społeczności. Już wówczas starano się uwypuklić pożądane cechy tych figurek w zależności od tego, do jakich celów, rytuałów miały służyć. Ta prastara, hieratyczna funkcja lalek jest kultywowana również dziś w Afryce i Azji. W Europie podbitej przez chrześcijaństwo szybko uległa zapomnieniu, a rozwój racjonalistycznej filozofii, wiedzy i techniki nie sprzyjał pielęgnowaniu dawnych obyczajów i wierzeń. Najstarszym pisanym dowodem na istnienie przedstawień dramatycznych z udziałem „lalki” – tu animowanej statui bóstwa – są pochodzące z XX w. p.n.e. pisma i ilustracje rytuałów w Egipcie odkryte przez egiptologa Étienne'a Driotona. Kompozycja tekstu zawiera występy chóru złożonego z kobiet i mężczyzn, dwójki aktorów oraz wciąganej z ukrycia rzeźby wyobrażającej boga. Trudno wykluczyć także, że ktoś, opowiadając mity o ówczesnych bóstwach, dla lepszego ich zrozumienia nie ilustrował opowieści, poruszając ich posążkami. Zachowały się za to liczne opisy rytuałów ku czci Dionizosa. 

Przywary, problemy, ludzkie sprawy

Dionizje, jak się przyjmuje, dały początek europejskiemu teatrowi. Przez kolejne wieki dokonywało się przekształcenie rytualnych figur w lalki teatralne. Od małych, umieszczonych na drutach lub horyzontalnych niciach, przez lalki animowane od dołu z wewnętrznymi nićmi, po skomplikowane konstrukcje noszone ponad głowami aktorów. Do wyobrażeń bóstw, postaci mitycznych dołączyli ludzie, a przedstawienia przestały być wyrazem kultu i stały się rozrywką. Bawiły, piętnowały, ukazywały przywary i doczesne problemy ludzi. Pojawiły się lalki charakterystyczne dla różnych regionów. W XVI w. olbrzymią popularność – trwającą do dziś – zdobył neapolitańczyk Pulcinella. Początkowo jako maska aktora (jest emblematem miasta) szybko stał się ulubioną postacią teatru lalek. Reprezentuje neapolitańskiego mężczyznę, łączącego w sobie błazeńskie cechy. Ma haczykowaty nos ukryty pod zasłaniającą także czoło i policzki czarną maską. Pulcinella reprezentuje całą barwną kolekcję ludzkich charakterów. Z jednej strony to rozrabiaka, złodziejaszek i skłonny do pijaństwa kobieciarz. Bystry i sprytny kombinator. Z drugiej strony okazuje się naiwnym głuptasem i życiowym fajtłapą, popadającym co chwila w najróżniejsze tarapaty, z których jednak zawsze wychodzi zwycięsko. Nigdy nie był osadzony w jakiejś konkretnej epoce. W żartobliwy i ironiczny sposób wytyka zaś niemoralność i hipokryzję możnych i tych mieniących się „lepszymi”. Ba, potrafi przechytrzyć nawet śmierć. W sensie metaforycznym Pulcinella symbolizuje lud neapolitański, który czuł się wykorzystywany przez burżuazję. 

Nie tylko dla dzieci

Z pewnością ten rodzaj teatru, posługując się metaforą, symbolem, znakiem, zmusza do myślenia. Nie wszystko, co widać na scenie, jest tym, co się nam wydaje. O ile filmy, spektakle z udziałem aktorów były zawsze mocno cenzurowane, to nawet najbardziej autorytarne władze łagodniej traktowały spektakle z udziałem lalek. Za czasów PRL w Polsce jedyną dozwoloną krytyką władzy była „Szopka noworoczna”, a po 1989 r. – „Polskie zoo”. Niebezpieczeństwo uruchomienia samodzielnego myślenia wśród poddanych dostrzegł Józef Stalin. Pod koniec lat 40. XX w. wydał więc nakaz, by teatr lalek pokazywał wyłącznie bajki dla dzieci. Jeśli jednak w nazwie instytucji stało: „teatr lalki, maski i aktora”, dozwolone było prezentowanie spektakli także dla dorosłych. 

Spektakle z udziałem lalek chętnie oglądają zarówno dorośli, jak i dzieci. Są jak występy Stańczyka. Jedni cieszą się z „cyrkowych” gagów, inni odczytują podteksty i odniesienia do aktualnych wydarzeń i polityki.

Artykuł ukazał się w artbooku Presto nr 32: Lalka.