Haiga – splot trzech sztuk

Jest taki warkocz, w którym splatają się trzy pasma: wiersz, obraz i kaligrafia. To Haiga.

Haiga najczęściej kojarzona jest z popularną nie tylko w Japonii, ale i na całym świecie formą wiersza haiku. Już samo słowo haiga wskazuje na słuszność takiego toku myślowego; składa się ono z dwóch cząstek: hai (od haiku) oraz ga (jap. obraz, malarstwo). Ale sztuka haiga odnosi się nie tylko do tego charakterystycznego siedemnastozgłoskowca (choć w takiej konfiguracji jest najczęściej spotykana). Zauważyć ją można także w przypadku innych gatunków poetyckich. Jednakże te inne gatunki poezji japońskiej również (podobnie jak haiku) są lakoniczne i oszczędne w środkach wyrazu. Zatem charakter haigi pozostaje niezmienny.

Ponieważ owa praca plastyczna zespolona jest z tekstem, któremu towarzyszy (a raczej – obie te formy uzupełniają się i przenikają), przyjrzyjmy się gatunkowi poezji haiku. Jego nazwa dosłownie z japońskiego oznacza „żartobliwy wers”; te wczesne formy rzeczywiście były satyrystycznymi fraszkami, ale z czasem ich charakter uległ zmianie na rzecz refleksyjności. Odbicie tego znajdujemy w ilustracjach, które dają wrażenie lekkości i czasem zabarwione są żartobliwie. Tematyką haiku są zazwyczaj zwierzęta bądź rośliny; wiersz powinien zawierać odniesienie do pory roku. Cykle pór roku są ważne w przypadku tego gatunku wiersza – mają przypominać o nietrwałości i przemijaniu. I do tego nawiązuje też delikatny, ulotny szkic tuszem. Twórcy haiku postawili sobie za cel wniknięcie w duszę zwierzęcia, rośliny; odnalezienie istoty piękna poprzez kontemplację natury.

Haiku to jedynie siedemnaście zgłosek. Tak oszczędna forma stanowi wyzwanie dla twórcy. Powinien on utrwalić słowem migawkowy zapis chwili. Sam tekst wiersza nazywany jest nierzadko „szkicem” bądź „obrazkiem”. Czy powinno zatem dziwić zespolenie słów z malunkiem? Czarno-białe bądź kolorowane szkice tuszem w zamyśle twórcy mają wyrazić ten sam nastrój i emocje, co haiku. Mogą być tworzone tym samym pędzlem i farbą oraz tą samą ręką, która nakreśliła słowa. Dzieło jest wtedy wytworem jednego autora, jednej duszy. Gdy na jednym arkuszu papieru spotkają się dwie dusze – poety i malarza – malunek stanowi już pewien oddźwięk, jest reakcją na słowa.

Więcej niż ilustracja

Haiga jako styl malarstwa japońskiego zawiera w sobie estetykę haikai. Datowana jest od połowy XVII wieku. W okresie Edo (lata 1603-1868) pisanie haiku oraz malowanie haigi było popularną formą rozrywki.

Malunki posiadają pewne charakterystyczne cechy: prostotę, skromność i surowość, transcendentalność, unikanie wyrafinowania, beztroskę. Podobnie jak haiku powinny wyrażać prostą, a jednocześnie głęboką obserwację codziennego świata.

Za odrębną kategorię haigi uchodzi portret uznanego poety haiku w połączeniu z jego wierszem bądź też uwiecznienie tuszem grupy poetów.

Haigi stylistycznie mogą być bardzo zróżnicowane; jest to naturalne, gdyż sami ich twórcy posiadają wszak odmienne osobowości, umiejętności oraz gusta. Na pewno niebagatelną rolę w kształtowaniu się tego stylu odegrały wpływy malarstwa minimalistycznego – widoczna jest skrótowość wyrazu, ilustracja ma zawierać jedynie subtelną aluzję. Pod względem tematycznym haigi także są zróżnicowane, choć da się zauważyć przeważające proste obrazy poetyckie. Popularnym motywem jest księżyc lub szczyt góry Fuji widoczny ponad dachami. Twórca haigi ogranicza pociągnięcia pędzlem do minimum, a prostota malunku ma ujawnić głębię tekstu.

Haiga nie jest klasyczną ilustracją tekstu w powszechnym rozumieniu. Czasami motyw malarski różni się od zawartego w wierszu; ich wzajemne powiązania nierzadko są nieoczywiste, wielopłaszczyznowe. Malunek ma nie tyle dosłownie odzwierciedlać słowa, co jedynie zasugerować niektóre aspekty haiku.

Do znanych twórców haigi – poetów, którzy byli biegli zarówno w malarstwie, jak i kaligrafii, zaliczają się między innymi: Matsuo Basho (1644-1694), Hakuin Ekaku (1685-1768), Yosa Buson (1716-1784), Kobayashi Issa (1763-1827), Nakahara Nantenbo/Toju Zenchu (1839-1925).

W przeszłości szybko nakreślone linie, układające się w szkic haiga, były wykonywane na rozmaitych formatach – ich przykładem są wiszące zwoje, składane parawany czy wachlarze. Chociaż w okresie Edo japońscy malarze najczęściej wykorzystywali do swoich prac jedwab, artyści tworzący haigi najbardziej cenili papier. Wynikało to z dążenia do prostoty. Także współcześni twórcy używają papieru.

Haiga współcześnie wyraża się przez bardzo różne formy artystycznej ekspresji: od klasycznej japońskiej kaligrafii, przez rycinę, fotografię (foto-haiga), kolaż, aż po każdy inny nowoczesny obraz. Zarazem tradycyjny styl haiga nadal jest praktykowany.

***

Korzystałam z następującego źródła: Krystyna Wilkoszewska, „Estetyka japońska. Słowa i obrazy”.