Nieoczywista energia smutku [płyta Life & Beyond wydawnictwa DUX]
Album Małgorzaty Wasiucionek-Potery i Andrzeja Karałowa Life & Beyond wydawnictwa DUX zawiera starannie dobrane utwory czterech twórców – na pierwszy rzut oka bardzo odmiennych. Jednak kompozycje Lutosławskiego, Crumba, Bartóka i Messiaena, wszystkie napisane w XX wieku, budują jednolitą aurę, ciemną, nieoczywistą, wymagającą od słuchaczy skupienia i wysiłku, ale także intrygującą.
Płytę Life & Beyond otwiera napisana w 1992 roku zwięzła kompozycja Witolda Lutosławskiego Subito. Jej konstrukcja oparta jest na gwałtownych zmianach dynamiki i artykulacji – na co jasno wskazuje tytuł, znaczący tyle co: nagle, natychmiast. Utwór Lutosławskiego jest ciekawym wprowadzeniem w cały album Wasiucionek-Potery i Karałowa. Zaczyna się gwałtownie, z werwą, ale zarazem można w nim wyczuć niepokój i smutek. W ogóle motyw nagłości jest obecny w prawie wszystkich kompozycjach (z wyjątkiem ostatniej) zamieszczonych na tej płycie, dużo w niej raptownych zmian agogicznych i swoistych napięć między dźwiękami fortepianu i skrzypiec. Subito Lutosławskiego buduje też od samego początku nastrój, jaki na Life & Beyond dominuje – nastrój smutku zmieszanego z zadziorną energią. Trochę jak na zdjęciu na okładce tej płyty – surowy, skalisty krajobraz, zasnuty chmurami, nieprzyjazny, a jednak pełen surowego, nęcącego uroku.
W takim też dość mrocznym klimacie osadzona jest kolejna kompozycja, o czym dobrze świadczy jej tytuł – Four Nocturnes (Night Music II) for Violin and Piano (z 1964 roku) George’a Crumba. To cykl utworów opartych w dużej mierze na ciszy, milczeniu, oczekiwaniu. Te właśnie elementy stanowią podstawę, na której osadzona jest oszczędna instrumentacja. Poszczególne dźwięki, uderzenia w klawisze fortepianu, szarpnięcie za jego struny (wzdłuż, z charakterystycznym chrobotem), krótki zaśpiew smyczka – wszystko to rozbrzmiewa wyraźniej i bardziej przenikliwie, dlatego że wydobywa się raz po raz z pulsującej ciszy. Tak jak w nocy, gdy cichną głosy bliskich, zamiera uliczny ruch, a każdy dźwięk nabiera ostrości, staje się wyraźniejszy, aż do bolesnego wręcz wrażenia przenikania przez ciało.
Pierwszą sonatę na skrzypce – zamieszczoną na Life & Beyond po nokturnach Crumba – Bela Bartók napisał w 1921 roku. Węgierski kompozytor pozostawał w tym czasie pod wpływem nie tylko takich awangardowych artystów, jak Claude Debussy, Igor Strawiński czy Arnold Schönberg, ale również inspirował się muzyką ludową, głównie rumuńską i węgierską. Podobno w 1904 roku Bartók po raz pierwszy usłyszał żywą, wiejską muzykę. To doświadczenie zapoczątkowało jego długoletnią fascynację, która nie tylko dogłębnie odcisnęła się na twórczość węgierskiego kompozytora, skutkując między innymi odejściem od klasycznego systemu dur-moll, ale też zaowocowała wytrwałymi pracami etnograficznymi oraz dziełami naukowymi poświęconymi muzyce ludowej. Pierwsza sonata na skrzypce zamieszczona na albumie Life & Beyond dobrze dokumentuje te niejednorodne wpływy. W tym trzyczęściowym utworze jest dużo z żywiołowego rytmu ludowych melodii, ale osadzonych w ciemnej oprawie, splecionej z melancholijnych skrzypiec Wasiucionek-Potery i nieokreślonej nostalgii. Inspiracje awangardowymi kompozytorami i pasja etnograficzna Bartóka czynią jego muzykę intrygującą, ale też niełatwą w odbiorze. Na Life & Beyond ta nieoczywista opowieść jest rozwijana przez Wasiucionek-Poterę i Karałowa konsekwentnie, w sposób klarowny, a jednocześnie pełen ekspresji.
Cały album zamyka utwór najbardziej melancholijny, wyważony, można napisać nawet, że monotonny w swoim smutku, pomimo pochwalnego tytułu. Louange a l’Immortalité de Jésus (Pochwała nieśmiertelności Jezusa) to ósma i ostatnia część większego dzieła Quatuor pour la fin du Temps (Kwartet na koniec czasu) napisanego w 1941 roku przez Oliviera Messiaena. Rok wydania i tytuł nasuwają skojarzenia z wojną. Nie jest to błędny trop. Messiaen stworzył to dzieło, gdy był więźniem w niemieckim obozie jenieckim. Nie dziwi więc, że muzyka ta jest przeniknięta smutkiem, ale nie brak jej też delikatności i uroku. Jest ona również swoistym świadectwem wiary w sztukę, dobro, życie.
Dobór materiału na Life & Beyond jest dobrze przemyślany. Poszczególne kompozycje łączy wiele nieoczywistych wątków. Warto przywołać słowa wydawcy, które akcentują tę spójność albumu: „Wybór repertuaru skonstruowany został w formie wrażliwej opowieści, a dzieła Lutosławskiego, Crumba, Bartóka i Messiaena tworzą spójną muzycznie i emocjonalnie całość”.
Oprócz „spójnej emocjonalnie całości” na Life & Beyond możemy też jak w soczewce zaobserwować pewne zmiany, jakie zaszły w XX wieku. Ze znaczeń krążących wokół poszczególnych twórców i ich utworów możemy spleść szkicową opowieść dotyczącą nie tylko samej muzyki, jej przekształceń, odniesień, wpływów, zdobyczy awangardy, które wchodzą do kanonu, ale też szerszych zmian społecznych, przekształceń paradygmatów i oddziaływania traumy wojennej. Warto w tę godzinną muzyczną podróż przez XX wiek, niełatwą, ale z pewnością godną odbycia, wyruszyć z Małgorzatą Wasiucionek-Poterą i Andrzejem Karałowem, przez życie i poza.
Płyta Life & Beyond jest nominowana do Fryderyków w kategorii Album Roku Muzyka Kameralna – Duety.
Warto dodać, że inna płyta, na której możemy usłyszeć Karałowa nie tylko w roli wykonawcy, ale też kompozytora, również została nominowana w tegorocznej edycji Fryderyków, w kategorii Album Roku Muzyka Współczesna. Recenzję wyróżnionej płyty (Andrzej Karałow: there are some nebulae no eye can dispel) można przeczytać tutaj:
