Queer Parsifal

Jak wiele wybitnych dzieł, „Parsifala” Wagnera można interpretować na różne sposoby. Zapewne żadna interpretacja nie wyczerpuje potencjału tej opery. Każda grupa społeczna oraz jednostka może odnaleźć w dziele sztuki odniesienie do własnych doświadczeń. W pewnym sensie dzieło samo w sobie jest puste i to odbiorca nadaje mu znaczenia.

Znaczenia te zależą od społecznego i historycznego kontekstu, w którym utwór jest osadzony. „Parsifal” w pewnym okresie może być dla określonych odbiorców przedstawieniem antyreligijnym, a w innym może być operą o narodowym odrodzeniu. Ja proponuję, aby przyjrzeć się mu, biorąc za punkt odniesienia męskość, intymność i seksualność.

Od strony harmonicznej, a nawet melodycznej „Parsifal” odbiega od typowych XIX-wiecznych oper. Wagner napisał muzykę, ale także libretto, które również nie należy do typowych romantycznych historii. Sam kompozytor nie nazywa nawet swojego dzieła operą. „Parsifal” jest pełen symbolicznych wątków i wieloznacznych scen. Bezsprzecznie jednym z dominujących motywów jest seksualność. W samym sercu opery znajduje się scena kuszenia kobiet-kwiatów. Towarzyszy jej muzyka, którą śmiało można określić jako jedną z najbardziej erotycznych w historii. Jednak opera zawiera liczne motywy erotyczne, niektóre dość oczywiste, inne nieco ukryte, zapośredniczone.

Wagner niejednokrotnie tworzył postacie nietuzinkowe. Postać Parsifala jednak jest prawdopodobnie najbardziej tajemniczym i oryginalnym spośród romantycznych bohaterów. Już na początku dowiadujemy się, że jest on osobą, która niewiele wie o tym, jak funkcjonuje społeczeństwo. Parsifal dorastał odizolowany od cywilizacji i jej norm. Nigdy nie poznał własnego ojca i wcześnie stracił matkę. Według Rycerzy Graala zachowuje się on w sposób dziwny. Fakt braku ojca jest tutaj znaczący. W psychoanalizie ojciec reprezentuje prawo. Jest on symbolem określonych oczekiwań, które są stawiane jednostce. Jednocześnie ojciec łączy syna z przodkami, zapewnia pewną symboliczną łączność pokoleń i zarazem nakłada na potomka oczekiwanie przedłużenia linii rodzinnej. Parsifal jest zatem niejako poza tradycyjnym kontekstem społecznym. Rycerze określają go głupcem. Jest on przedmiotem ich drwin.

Większość postaci w tej operze to rycerze. Żyją oni w dość swoistej wspólnocie, której jednym ze spoiw jest strach przed kobietami. Uosobieniem tego strachu jest wykastrowany Klingsor. Stworzy on ogród pokus, w którym rycerze są kuszeni przez kobiety. Rycerze Graala nie są w stanie oprzeć się kobietom, dlatego starają się nie wyprawiać do zamku Klingsora. Jednak ma on coś, bez czego ich wspólnota nie jest pełna: Włócznię. Włócznia ta może być odczytana jako symboliczny fallus, sakralny obiekt pożądania. Reprezentuje ona idealną męskość, która została odebrana Rycerzom Graala i którą pragną odzyskać. Symbol idealnej męskości jest powszechny od najstarszych kultur aż do dziś. Jest on oczywiście niemożliwy do urzeczywistnienia, stąd lęki, ambicje, a czasem i paranoje. Liderem społeczności Rycerzy Graala jest Amfortas, który raz uległ pokusom kobiety i przez to cierpi niekończące się męki.

Parsifal jest poza tą strukturą lęku przed kobietami i pożądania idealnej męskości. Jest on niejako na zewnątrz struktury heteroseksualnego prawa, które jest motywowane lękiem przed kastracją. Dzieło Wagnera sugeruje, że uosabia on pewną naiwną, nieskażoną kulturą formę męskości. Jest on w stanie dość łatwo oprzeć się pokusom kobiet-kwiatów, ale także powiedzieć nie Kundry, która aby go uwieść, próbuje wywołać w nim poczucie winy za śmierć jego matki. To przywołanie rodziny jako źródła heteroseksualnego pożądania w przypadku Parsifala nie działa. Nie pragnie on nawet specjalnie zdobycia świętej dla Rycerzy Graala włóczni. Zdobywa on ją niejako przypadkiem, pokonując Klingsora. Parsifal jest zatem ponad dialektyką heteroseksualnego pożądania – strachu. Motywacje czerpie ze wspomnienia cierpiącego Amfortasa, jego obnażonej, wrażliwej męskości

Opera ta może być odczytana jako krytyka tradycyjnego wzorca męskości. Był on nie do uniesienia dla Amfortasa, który jest liderem społeczności Rycerzy Graala. To, czego oczekuje się od rycerza, a szczególnie od władcy, to panowanie nad sobą, siła oraz oddanie zasadom. Amfortas ukazuje słabość i publicznie cierpi. Jest to zgorszeniem dla pozostałych rycerzy, który nie chcą widzieć słabości swojego lidera. Jednak Amfortas nie znajduje drogi wyjścia z tego tragicznego konfliktu.

Alternatywny wzorzec męskości uosabia dopiero Parsifal. Przekracza on model oparty na prawie oraz reprodukcji. Nie jest skażony lękiem, a jedynie motywowany miłością do drugiego mężczyzny, który jest słaby i go potrzebuje. Interesującym motywem jest uleczenie Amfortasa przez Parsifala. Dokonuje się ono poprzez powtórne przebicie boku Amfortasa świętą Włócznią. W tym akcie Amfortas ukazuje swoją pasywność, dając Parsifalowi przejąć kontrolę. Muzyka brzmi tutaj niezwykle lirycznie, intymnie. Uzdrowienie Amfortasa wydaje się mieć dualną, symboliczną i seksualną naturę.

Dzieło prezentuje transgresję tradycyjnej męskości rozdartej lękami. Alternatywna męskość jest ukazana jako pasywna, naiwna i wrażliwa. Jednak tym, co wydaje się tutaj kluczowe, jest uczucie do drugiego mężczyzny. Ów nowy utopijny wzorzec męskości jest wyzwolony z dialektyki lęków, gdyż jest nakierowany na samego siebie, nie inność, ale tożsamość.

Parsifal wydaje się postacią queerową, quasi-gejem. To właśnie jego naiwna męskość, homoseksualność sprawiają, że jest on w stanie oprzeć się pokusom Kundry, pokonać Klingsora i uleczyć Amfortasa. Postać tę można odczytać nie tylko jako narzędzie krytyki tradycyjnej heteronormatywnej męskości, lecz także jako utopijną ideę alternatywnej nienormatywnej seksualności.

„Parsifal” to dzieło, które możemy wpisać w wiele dyskusji społeczno-politycznych. Zapewne nie ma jedynej wyczerpującej interpretacji tego dzieła. Wieloznaczność „Parsifala” polega na tym, że może on do nas przemawiać na różne sposoby i odwoływać się do naszych doświadczeń. Parsifal jako romantyczny bohater z pewnością jest naznaczony odmiennością. Ta odmienność może być zachętą do krytycznego spojrzenia na kulturową konstrukcję męskości i seksualności.

dr Jacek Kornak